Ustalenia wcześniejszych kontroli NIK wykazały niezadowalający stan planowanego wzrostu liczby mieszkańców poszczególnych gmin, korzystających z systemu kanalizacji (od 5,2 proc. do 60 proc. planu). Budowa sieci kanalizacji sanitarnej w Polsce realizowana jest na ogół z wykorzystaniem środków Unii Europejskiej. Osiągnięcie założonego efektu i rozliczenie projektu zależy od skuteczności gmin w zakresie zwiększenia liczby mieszkańców i innych użytkowników, korzystających z nowo wybudowanej gminnej sieci kanalizacji sanitarnej.

Ustalenia kontroli NIK wskazują, że liczba gospodarstw domowych podłączanych do zbiorczej sieci kanalizacyjnej nie rośnie wystarczająco szybko. Jedynie w pięciu z 28 przebadanych gmin osiągnięto zaplanowany (w Krajowym Programie Oczyszczania Ścieków Komunalnych na lata 2007-2015) przyrost liczby mieszkańców korzystających z systemu kanalizacyjnego. W trzech gminach wskaźnik ten kształtował się na poziomie od 70 do 94 proc., w pięciu w granicach 41-56 proc., a w dwóch na poziomie 30 proc. 

Według danych z 24 kontrolowanych gmin, odsetek nieruchomości niepodłączonych do sieci kanalizacji sanitarnej w stosunku do liczby nieruchomości, które miały możliwość takiego podłączenia w jednej gminie przekraczał 50 proc., w czterech nie przekraczał 30 proc., w trzech mieścił się w granicach 10-20 proc., w siedmiu zawierał się w granicach 5-10 proc., a w dziewięciu nie przekraczał 5 proc.

W ocenie Izby odpowiedzialność za niepodłączenie zakładanej liczby nieruchomości do istniejącej sieci kanalizacyjnej ponoszą organy wykonawcze gmin. To one nie wykonały szeregu spoczywających na nich obowiązków.

Kontrolowane gminy praktycznie nie sprawowały nadzoru nad realizacją przez właścicieli nieruchomości obowiązku przyłączenia do istniejącej sieci kanalizacji sanitarnej. W 27 z 28 badanych jednostek kontrolerzy stwierdzili blisko pięć tysięcy przypadków niewykonania ww. obowiązku. Mimo to w niemal trzech czwartych gmin nie wyciągano z tego powodu żadnych konsekwencji, nie wszczynano postępowań administracyjnych, ani nie wydawano decyzji nakazujących wykonanie tego obowiązku. Pozostałe gminy sporadycznie zajmowały się sprawami, wszczynając w badanym okresie jedynie 66 postępowań, w tym 32 dopiero w trakcie kontroli NIK.

Decyzje nakazujące mieszkańcom przyłączenie ich nieruchomości do sieci kanalizacyjnej wydawano jedynie sporadycznie i nie egzekwowano realizacji tego obowiązku. Spośród 22 wydanych decyzji, jedynie dziewięć zostało wykonanych.

Urzędnicy niemal dwóch trzecich kontrolowanych gmin w ogóle nie mieli danych lub mieli dane nierzetelne o realizacji przez właścicieli nieruchomości obowiązku ich przyłączenia do istniejącej sieci kanalizacji sanitarnej oraz o sposobie postępowania na terenie tych nieruchomości ze ściekami bytowymi.

Zastrzeżenia kontrolerów dotyczyły też prowadzenia obowiązkowych ewidencji przydomowych oczyszczalni ścieków i zbiorników bezodpływowych. Aż w 75 proc. skontrolowanych gmin nie prowadzono lub prowadzono nierzetelnie obowiązkowe ewidencje zbiorników bezodpływowych, a w 68 proc. gmin - ewidencje przydomowych oczyszczalni ścieków.

60 proc. skontrolowanych gmin nie nadzorowało też prawidłowości i terminowości opróżniania przydomowych szamb przez właścicieli nieruchomości. Z kolei w pięciu gminach (18 proc.) takie działania miały charakter doraźny i podejmowano je sporadycznie.

Najwyższa Izba Kontroli negatywnie ocenia także brak działań aż 75 proc. kontrolowanych urzędów na rzecz zapewnienia dofinansowania podłączeń budynków do sieci kanalizacyjnej, szczególnie wobec osób w trudnej sytuacji materialnej. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz 10 wojewódzkich funduszy dofinansowywało, w formie dotacji lub pożyczek, przedsięwzięcia związane z przyłączaniem nieruchomości do sieci kanalizacyjnej. Jednak tylko w siedmiu spośród 28 skontrolowanych gmin, pracownicy urzędów oraz przedsiębiorstw wodno-kanalizacyjnych  podejmowali działania mające na celu wspieranie i dofinansowanie podłączenia do sieci kanalizacyjnej gospodarstw osób, m.in. takich ,których na to nie stać. NIK zauważa, że w wypadku osób w trudnej sytuacji materialnej często jedynie forma dotacji może zapewnić w praktyce podłączenie ich gospodarstw do sieci. Tymczasem kontrola wykazała, że w 13 gminach - pomimo technicznych możliwości - wystąpiły przypadki niepodłączenia nieruchomości do sieci kanalizacyjnej właśnie z powodu braku środków finansowych ich właścicieli.

Uwagi i wnioski NIK

Wyniki kontroli jednoznacznie wskazują, że za nieskuteczne i niewystarczające działanie gmin zmierzające do przyłączenia poszczególnych nieruchomości do istniejącej sieci kanalizacji sanitarnej winę ponoszą organy wykonawcze gmin. Nie realizowały one bowiem nałożonych na nie obowiązków. Część władz gminnych niewłaściwie interpretowała przepisy ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach dot. wydawania decyzji administracyjnych, nakazujących przyłączenie nieruchomości do sieci kanalizacji sanitarnej.

Zdaniem NIK, dla poprawy efektywności i skuteczności działań organów gmin na rzecz zwiększenia liczby użytkowników sieci kanalizacji sanitarnej, niezbędne jest, podjęcie działań przez: 

• Prezesa Rady Ministrów w celu nowelizacji ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach w zakresie wprowadzenia dokładnej definicji przyłączenia nieruchomości do istniejącej sieci kanalizacji sanitarnej oraz wskazania nieprzekraczalnego terminu przyłączenia;
• Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w celu zapewnienia ustalania - w umowach zawieranych z beneficjentami przez instytucje wdrażające Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020 w zakresie dofinansowania przedsięwzięć związanych z budową sieci kanalizacji sanitarnej - efektów ekologicznych umożliwiających ocenę ww. przedsięwzięć w tym zakresie;
• wójtów, burmistrzów i prezydentów miastw celu:
  • przyłączenia nieruchomości do istniejącej sieci kanalizacji sanitarnej, przez wszystkich zobowiązanych do tego właścicieli;
  • udzielania możliwego wsparcia finansowego przedsięwzięć dotyczących podłączeń do sieci kanalizacyjnej dla właścicieli budynków w trudnej sytuacji finansowej.