Fundusz sołecki - szansa dla rozwoju małych gmin
AKTUALNOŚCI / ANALIZY - SAS 4 / 2014
W dniu 20 marca 2001 r. weszła w życie ustawa z dnia 21 lutego 2014 r. o funduszu sołeckim (Dz. U. z 2014 r. poz. 301). Ustawa, która została podpisana przez Prezydenta RP w dniu 11 marca 2014 r. (w Ogólnopolskim Dniu Sołtysa) zastępuje dotychczas obowiązujący akt prawny z dnia 20 lutego 2009 r. opublikowany w Dz. U. Nr 52, poz. 420 ze zm. Powiela również w znacznym stopniu dotychczas obowiązujące przepisy. Zasadniczym jej celem jest natomiast zwiększenie zaangażowania budżetu państwa we wspomaganie tej formy budżetu partycypacyjnego na szczeblu lokalnym. W założeniu ma to być forma zwiększenia zainteresowania tworzeniem funduszy sołeckich i zachęta do wyodrębniania funduszy sołeckich w tych gminach, które jeszcze tego nie uczyniły.
Czym w ogóle jest fundusz sołecki?
Funduszem sołeckim są środki wyodrębnione z budżetu gminy, zagwarantowane na realizację przedsięwzięć służących poprawie życia mieszkańców, przede wszystkim stanowiących wspólnotę wiejską, skupioną w jednostce pomocniczej stanowiącej sołectwo (choć część środków jest wykorzystywana na poprawę życia mieszkańców miast). Do wyodrębnienia funduszu sołeckiego niezbędna jest uchwała rady gminy. W dotychczasowym stanie prawnym trwałe funkcjonowanie funduszu sołeckiego uzależnione było od corocznego podejmowania analogicznej uchwały przez organ stanowiący gminy. Obecnie obowiązująca ustawa zakłada, że uchwała o wyodrębnieniu funduszu sołeckiego będzie miała charakter permanentny, tj. będzie obowiązywała do czasu, aż nie zostanie podjęta nowa uchwała o niewyrażeniu zgody na wyodrębnienie funduszu. Warto w tym miejscu podkreślić, że uchwała o wyrażeniu zgody ma zastosowanie do kolejnych lat budżetowych następujących po roku, w którym została podjęta, podczas gdy rozstrzygnięcie przeciwne (o niewyrażeniu zgody) ma zastosowanie wyłącznie do następnego roku budżetowego. Co równie istotne uchwała musi zostać podjęta do dnia 31 marca roku poprzedzającego rok budżetowy. Spóźniony akt, niezależnie od treści, będzie nieważny z mocy samego prawa (oczywiście do stwierdzenia nieważności konieczne będzie odpowiednie rozstrzygnięcie nadzorcze lub wyrok sądu administracyjnego). Skutki wynikające z powyższej regulacji będą uzależnione od tego, czy w danej gminie został już wyodrębniony fundusz - jeżeli tak to podjęcie spóźnionej uchwały o jego niewyodrębnianiu nie spowoduje żadnych zmian prawnych.
Środki funduszu
Na fundusz sołecki składają się środki, których wysokość określa algorytm oraz ewentualnie dodatkowe środki przyznane przez radę gminy. Warto podkreślić, że w ustawie doprecyzowano zasady zwiększania środków funduszu sołeckiego ponad wysokość wynikającą z zawartego w ustawie algorytmu.
Co istotne, środki funduszu przeznacza się na realizację przedsięwzięć, które zgłoszone są we wniosku sołectwa do wójta (burmistrza, prezydenta miasta) i które są zadaniami własnymi gminy, a mają na celu poprawę warunków życia mieszkańców i są zgodne ze strategią rozwoju gminy. Fundusz nie jest natomiast funduszem celowym w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (t.j.: Dz. U. z 2013 r. poz. 885 ze zm.). Ustawodawca zadecydował, że środki funduszu mogą być przeznaczone na pokrycie wydatków na działania zmierzające do usunięcia skutków klęski żywiołowej, w rozumieniu ustawy z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. Nr 62, poz. 558 ze zm.).
Gmina otrzymuje z budżetu państwa zwrot, w formie dotacji celowej, części wydatków wykonanych w ramach funduszu. Zwrot obejmuje wydatki wykonane w roku poprzedzającym rok budżetowy. Ustawa stanowi, że wysokość wydatków, stanowiąca podstawę obliczenia zwrotu, nie może przekroczyć wysokości środków ujętych w informacji przekazanej przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) właściwemu wojewodzie. W celu zwiększenia zainteresowania tworzeniem funduszy sołeckich podwyższa się o 10% zwrot wydatków wykonanych w ramach tych funduszy. Zwrot ten wyniesie odpowiednio: 40%, 30% i 20%, przy czym zwrot w wysokości 20% wykonanych wydatków otrzymają gminy, w których kwota bazowa będzie większa od 120% i nie większa niż 200% średniej kwoty bazowej w kraju. Średnią kwotę bazową w kraju oblicza się, dzieląc łączną kwotę wykonanych dochodów bieżących gmin wiejskich i miejsko-wiejskich, o których mowa w przepisach o finansach publicznych, przez liczbę mieszkańców gmin wiejskich i miejsko-wiejskich według stanu na dzień 31 grudnia roku poprzedzającego rok budżetowy o dwa lata, ustaloną przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego. Podstawę do wyliczenia średniej kwoty bazowej w kraju stanowią wykonane dochody bieżące wykazane za rok poprzedzający rok budżetowy o dwa lata w sprawozdaniach gmin wiejskich i miejsko-wiejskich, których obowiązek sporządzania wynika z przepisów o finansach publicznych w zakresie sprawozdawczości budżetowej, z uwzględnieniem korekt złożonych do właściwych regionalnych izb obrachunkowych, w terminie do dnia 30 czerwca roku poprzedzającego rok budżetowy.
Projekt wniosku o przyznanie środków z funduszu
Procedura uzyskiwania odpowiednich środków na realizacje celów publicznych z funduszu sołeckiego uregulowana została w art. 5 ustawy, a podstawowym warunkiem przyznania w danym roku budżetowym środków z funduszu jest złożenie do wójta (burmistrza, prezydenta miasta) przez sołectwo wniosku.
W pierwszej kolejności konieczne jest ustalenie przez sołtysa i mieszkańców miejscowości priorytetowych zadań, które mogłyby być zrealizowane z funduszu sołeckiego (np. plac zabaw dla dzieci) i ujęcie ich w projekcie wniosku do wójta. Wniosek sołectwa uchwala zebranie wiejskie z inicjatywy sołtysa, rady sołeckiej lub co najmniej
15 pełnoletnich mieszkańców sołectwa. Wniosek ten powinien zawierać wskazanie przedsięwzięć przewidzianych do realizacji na obszarze sołectwa w ramach środków określonych dla danego sołectwa na podstawie informacji, przekazanej przez wójta (w terminie do dnia 31 lipca roku poprzedzającego rok budżetowy), wraz z oszacowaniem ich kosztów i uzasadnieniem.
Następnie uchwalony wniosek sołtys przekazuje wójtowi celem uwzględnienia go w projekcie budżetu gminy. Co istotne musi to uczynić w terminie do dnia 30 września roku poprzedzającego rok budżetowy, którego dotyczy wniosek.
W przypadku, gdy wniosek nie spełnia wymogów formalnych lub jest spóźniony, wójt w terminie 7 dni od dnia otrzymania odrzuca go, jednocześnie informując o tym sołtysa. Zaznaczenia wymaga, że ustawa wprowadza szczególny tryb odwoławczy od stanowiska wójta (burmistrza, prezydenta miasta) o odrzuceniu wniosku o przyznanie środków z funduszu sołeckiego, a także procedurę korekty takiego wniosku. W terminie 7 dni od dnia otrzymania informacji sołtys może podtrzymać wniosek, który został uznany za niespełniający warunków formalnych, kierując go do rady gminy za pośrednictwem wójta (burmistrza, prezydenta miasta). W takim przypadku rada gminy rozpatruje ten wniosek w terminie
30 dni od dnia jego otrzymania. Rada gminy odrzuca wniosek niespełniający warunków formalnych lub podtrzymany po terminie. Wójt (burmistrz, prezydent miasta) związany jest rozstrzygnięciem rady gminy. Ponadto w przypadku, gdy wniosek został odrzucony z powodu niespełnienia warunków formalnych, zebranie wiejskie może ponownie uchwalić wniosek, a sołtys w terminie 7 dni od dnia otrzymania informacji o odrzuceniu przekazuje radzie gminy za pośrednictwem wójta wniosek ponownie uchwalony przez zebranie wiejskie. Również w tym przypadku rada gminy rozpatruje wniosek w terminie 30 dni od dnia jego otrzymania i odrzuca wniosek niespełniający warunków formalnych lub przekazany po terminie (wójt związany jest rozstrzygnięciem rady gminy). Pomimo formalnego przyjęcia wniosku sołectwa przez wójta, rada gminy może go odrzucić w trakcie uchwalania budżetu, w przypadku gdy zamierzone przedsięwzięcia nie należą do kategorii zadań własnych gminy lub nie są przeznaczone na pokrycie wydatków na działania zmierzające do usunięcia skutków klęski żywiołowej.
Możliwość wspólnych przedsięwzięć
W ustawie wskazano możliwość realizacji wspólnych przedsięwzięć przez sołectwa, odstępując od wymogu lokalizacji przedsięwzięcia w granicach jednego sołectwa. Zmiana polega na umożliwieniu składania wniosków dotyczących realizacji wspólnych przedsięwzięć przez kilka sołectw z terenu danej gminy. Każde z sołectw musi uchwalić oddzielnie wniosek dotyczący wspólnego przedsięwzięcia, co w założeniu umożliwić ma kumulowanie środków funduszu na realizację przedsięwzięć, które są istotne z punktu widzenia co najmniej dwóch sołectw. Jedno sołectwo zatem uchwala wniosek dotyczący realizacji jednej części przedsięwzięcia, a drugie wniosek dotyczący pozostałej części (np. poszczególne elementy infrastruktury składające się na obiekt użyteczności publicznej). Bez wątpienia wymagać to będzie ścisłej współpracy sołectw i korelacji działań związanych z uchwalaniem wniosków.
Podkreślić należy, że sołectwo może także dokonać zmiany wniosku, choć nie może to prowadzić do przekroczenia środków przyznanych pierwotnie w uchwale budżetowej. Sołectwo może złożyć do wójta wniosek o zmianę przedsięwzięć lub ich zakresu, przewidzianych do realizacji w ramach funduszu w trakcie roku budżetowego, jednakże nie wcześniej niż po uchwaleniu budżetu gminy na dany rok i nie później niż do dnia 31 października danego roku budżetowego.
Limit wydatków
W związku z partycypacją budżetu państwa w realizację zadań finansowanych z funduszów sołeckich konieczne stało się zaplanowanie wydatków na cel na poziomie centralnym. Maksymalny limit wydatków z budżetu państwa, będących skutkiem finansowym ustawy, będzie stopniowo zwiększany i wynosić będzie:
- w 2014 r. - 68.000 tys. zł;
- w 2015 r. - 98.000 tys. zł;
- w 2016 r. - 129.000 tys. zł;
- w 2017 r. - 132.000 tys. zł;
- w 2018 r. - 135.500 tys. zł;
- w 2019 r. - 138.500 tys. zł;
- w 2020 r. - 142.000 tys. zł;
- w 2021 r. - 145.500 tys. zł;
- w 2022 r. - 149.000 tys. zł;
- w 2023 r. - 152.500 tys. zł.
Nowa ustawa o funduszu sołeckim stwarza możliwość aktywizacji środowisk zorganizowanych w sołectwa i niepowtarzalną okazję dla sołtysa do aspirowania do roli lokalnego lidera, który nie tylko administruje częścią powierzonych spraw gminnych, lecz przede wszystkim zmierza do poprawy życia mieszkańców sołectwa. To od aktywności sołtysa, rady sołeckiej oraz wszystkich mieszkańców sołectwa zależeć będzie zarówno wybór przedsięwzięcia, jak i jego realizacja. To zatem dzięki aktywności i skuteczności mieszkańców sołectwa może powstać nowy plac zabaw dla dzieci czy też mogą zostać usunięte skutki powodzi, wichury lub innej klęski żywiołowej. Ustawa kreuje także możliwość ścisłego współdziałania poszczególnych sołectw, zamierzających realizować wspólne przedsięwzięcia, co jest o tyle istotne, że na poziomie lokalnym umożliwia to realizację większych projektów, wymagających zaangażowania większych środków finansowych. Na koniec warto wskazać, że jakkolwiek sołectwa tworzone są, co do zasady, na obszarach wiejskich, to nie można z góry założyć braku możliwości funkcjonowania takiej jednostki pomocniczej w granicach administracyjnych miast. Problem ten rozstrzygnął Naczelny Sąd Administracyjny, który w wyroku z dnia 4 lutego 2014 r., sygn. akt II OSK 2910/13 zawarł tezę, że „W określonych sytuacjach możliwe jest utworzenie (istnienie) sołectwa w mieście, ale w granicach i na podstawie prawa” (vide „Aktualności” SAS nr 3/2014).
Paweł Groński
